หลังจาก “ผู้เขียน” ได้เขียนเรื่องราวของ “พระธาตุเจดีย์มอญ” บ้านทุ่งก้างย่าง พร้อมกับเล่าเรื่อง “ผู้นำ”หมู่บ้านยุคนั่นมีชื่อว่า  “อาจารย์ยัพ” และทั้งเขียนประวัติประเภท “เขาเล่าว่า” เป็นทหารหนีทัพของ “ก๊กมิ่นตั๋ง” ภายใต้การนำของ “เคียงไคเช็ค”  เมื่อปี 2492  ซึ่งได้เขียนออกตัวไปตั้งแต่ต้นแล้วว่า “เขาว่า” และสรุปตอนท้ายด้วยว่านำไป “อ้างอิงไม่ได้” เพราะมันเป็นเรื่องเล่าจากคนที่ รู้จริงบ้าง ไม่จริงบ้าง เขาว่าบ้าง ฟังมาบ้าง

“อาจารย์สุนทร ศรีปานเงิน” ซึ่งเป็นนักประวิติศาสตร์มอญที่น่าเชื่อถือและทั้งเป็น “บุคคลร่วมสมัย” มีชีวิตและคลุกคลีอยู่กับคนมอญที่ใกล้ชิดกับอาจารย์ยัพ หรือ นายชัยยศ ปิ่นสุกาญจน์ ได้เมตตาโทรมาเล่าว่า สิ่งที่เขียนนั้น ไม่จริง มันเป็นเรื่องเล่า พร้อมทั้งส่งรายละเอียดเรื่องจริงในมุมมองของอาจารย์สุนทร ศรีปานเงิน  ซึ่ง “ผู้เขียน” ขอลงรายละเอียดพร้อมทั้งขัดเกลาสำนวนไว้ในบางประโยค บางคำไว้ดังนี้

ผมได้รู้จักกับอาจารย์ยับ (นายชัยยศ ปิ่นสุกาญจน์) เมื่อปี พ.ศ. 2536 โดยการแนะนำ “นายละยีโท” ซึ่งเป็นผู้ช่วยของอาจารย์ยับในขณะนั้นพรรคมอญใหม่กำลังถูกกดดันจากทางการไทยให้ตกลงทำสัญญาหยุดยิงกับรัฐบาลพม่า อาจารย์ยับไม่เห็นด้วยกับพรรคมอญใหม่ทำสัญญาหยุดยิงกับพม่า และตั้งกลุ่มขึ้นใหม่เรียกว่า กองกำลังหงสา(Hongsar Command) เป็นเหตุทำให้ทางการไทยเพ่งเล็งอาจารย์ยับ และถูกจับกุมและกักขัง ในที่สุดกองกำลังหงสาก็เงียบหายไป

เรื่องอาจารย์ยับนั้นผมได้ศึกษามาจากหนังสือ “แปดฝนในเมืองมอญ” ของ น.อ. อานนท์ บุญฑริกาภา และหนังสือ “မွန်နိုင်ငံရေးနောက်ခံသမိုင်း” (เบื้องหลังการเมืองมอญ) ท่านมีส่วนร่วมในกระบวนการกู้ชาติมอญตั้งแต่ต้นเมื่อปี พ.ศ. 2490 ในตอนนั้นมีกองกำลังกู้ชาติมอญชื่อว่า Mon National Defence Organization (MNDO) เมื่อ MNDO วางอาวุธให้กับรัฐบาลพม่าในปี พ.ศ. 2500 ทำให้อาจารย์ยับ น.อ.อานนท์ และ ลุงดำรงค์ ปุงบางกะดี่ (ผู้เขียน) ต้องกลับประเทศไทย เมื่อมาถึงประเทศไทย  อาจารย์ยับร่วมเป็นกรรมการในการก่อตั้งสมาคมไทย-รามัญ และเช่าพื้นที่ป่าในจังหวัดกาญจนบุรี ทำสวนมะพร้าว คนมอญจำนวนมากสมัครเข้ามาเป็นแรงงาน ซึ่งต่อมา กลายเป็นชุมชนขนาดใหญ่ที่ทำสวนมะพร้าวบ้าง ขิงบ้าง พืชไร่บ้าง

ในขณะที่เมืองมอญสมาชิก MNDO บางคนที่ไม่ยอมวางอาวุธ และรวมตัวกันตั้งองค์กรขึ้นใหม่ชื่อว่า พรรคมอญใหม่ NMSP โดยมี “นายสุจิน” เป็นหัวหน้า ต่อมาเมื่อนายพลเนวิน ยึดอำนาจจากรัฐบาลอู่นุ ในปี พ.ศ. 2505 แกนนำของ MNDO บางคนถูกจับกุมกักขังไปด้วย และเมื่อถูกปล่อยออกมาก็กลับมาร่วมกับพรรคมอญใหม่ของนายสุจิน แล้วต่อมาก็เกิดความแตกแยกกับนายสุจิน อีกนำโดยมี “นายโนนลา” เป็นแกนนำ  ในขณะที่ฝ่ายมั่นคงของไทยสนับสนุนนายสุจิน ผู้นำพรรคมอญใหม่ในขณะนั้น เกิดความไม่พอใจต่อกลุ่มนายโนนลา ที่ประกาศแยกตัวออกไปจากพรรคมอญใหม่ ประจวบเหมาะกับทางการไทยจับอาวุธได้ที่ด่านป่าไม้ใกล้หมู่บ้านทุ่งก้างย่าง อำเภอไทรโยค จังหวัดกาญจนบุรี ของอาจารย์ยับ  จึงเป็นเหตุให้ฝ่ายมั่นคงไทยในขณะนั้นยึดที่ดินอาจารย์ยับคืน ไม่ให้เช่าที่ดินทำกินต่อไป พร้อมทั้งยัดข้อกล่าวหาอาจาร์ยัพว่า “ค้าอาวุธ” และ “ตั้งกองกำลัง” ส่วนตัว โดยมอบให้ตำรวจไปดำเนินคดี อาจารย์ถูกกักขังอยู่หลายคืน ก่อนที่ประกันตัวออกมาทั้ง ๆ ที่แท้จริงแล้ว อาจารย์ยัพ ไม่เกี่ยวของกับกลุ่มทหารมอญที่มีความขัดแย้งทั้งสองกลุ่มนั่นเลย…

และนี้คือ “การล่มสลาย” ของหมู่บ้านทุ่งก้างย่าง ซึ่งอยู่ช่วงปีประมาณ 2526-2528 มิใช่ปี 2520-2523 ตามที่เขียน หลังจากนั้นชาวบ้านมอญบ้านทุ่งก้างย่างส่วนหนึ่งถูกส่งไปยังชายแดนตรงข้ามจังหวัดประจวบคีรีขันธ์ บางส่วนถูกส่งตัวไปไปยังโพธิ์สามต้นตรงข้ามอำเภอทองผาภูมิ   และ อีกส่วนนึ่งไปที่บ้านมองสะเทอ อำเภอสังขละบุรี  จังหวัดกาญจนบุรี  บางครอบครัวก็หนีแตกกระเจิงออกไปจากพื้นที่ อาศัยอยู่ในหมู่บ้านใกล้เคียงกลายเป็น “ไทยใหม่” ดังทุกวันนี้

พร้อมกันนี้ “อาจารย์สุนทร ศรีปานเงิน” ได้ส่งหลักฐานชื่อคณะกรรมการสมาคมไทย – รามัญ ชุดแรกว่า อาจารย์ยัพเป็นคนไทย ท่านย้ำอยู่เสมอว่าท่านมี “ย่า” เป็นคนมอญ และท่านเกิดในประเทศไทย

คณะกรรมการบริหารสมาคมไทยรามัญชุดแรก (พ.ศ. 2501 -2503) ประกอบด้วยพลตรีพระศัลยเวทยวิศิษฏ์ (นายกสมาคมฯ) นายตุ๊ วัชราธร(อุปนายก)  นายเต็ม สุวิกรม(อุปนายก)นายสนอง รัตนวิจัย(เลขาธิการ)   นายสมัย จินตกานนท์(ผู้ช่วยเลขาธิการ)    นายแฝด ชื่นในกิจ(ผู้ช่วยเลขาธิการ)   นายทองเก็บ พู่พันธ์(เหรัญญิก)  นายคล้าย พงษ์เวท(บรรณารักษ์)   นายยอด กฤชเพชร(ผู้ช่วยบรรณารักษ์)   นายจำรัส ศัพทะนาวิน(ผู้ช่วยบรรณารักษ์) นายวิชัย โลจายะ(ปฏิคม)  นายเฉลิม พงษ์ไพบูลย์(ปฏิคม)    นายยิ่ง รัศมิทัต(ปฏิคม)    นายแจ้ง ประมวลรัตน์(นายทะเบียน) นายจินดา วาทะวัชร์(ผู้ช่วยนายทะเบียน)   นายเมี้ยน ปิติศิลป์(ผู้ช่วยนายทะเบียน) นายยอด ไตรติลานนท์(สารานียากร)  พระบำรุงบุรีราช(กรรมการ)    พันเอก อุทัย สุขทิศ(กรรมการ)นายพวน รามัญวงศ์(กรรมการ)   นายเอื้อน ทองเนื้อดี(กรรมการ)   เรือโท สวัสิ์ กร่างทอง(กรรมการ)นายเถลิง ชนาพร(กรรมการ)   นายชัยยศ ปิ่นสุกาญจน์(กรรมการ) นายสมศักดิ์ มะยานนท์(กรรมการ)  และในคณะกรรมการชุดนี้มี จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ เป็นที่ปรึกษาสมาคมไทย-รามัญ ด้วย

อาจารย์สุนทร ศรีปานเงิน กล่าวย้ำอีกว่า อาจารย์ยัพ หรือ นายชัยยศ ปิ่นสุกาญจน์ เป็นคนที่คุณูปการต่อชาติพันธุ์มอญมาก รักมอญมาก ท่านเป็นคนไทยเชื้อสายมอญ หลังจากหมู่บ้านทุ่งก้างย่างล่มสลายท่านก็ใช้ชีวิตอยู่อย่างสงบกับครอบครับและลูก ๆ  ตอนป่วยไปรักษาตัวที่ประเทศจีนและเสียชีวิตที่นั้น

และด้วยความรักมอญในวาระสุดท้ายในชีวิตของท่าน ก่อนเสียชีวิตอาจาย์ยัพได้สั่งเสียไว้ว่า หลังท่านเสียชีวิตให้นำกระดูกของท่านไปฝังไว้ที่สังขละบุรี ทุกวันนี้ก็มีหลุมฝั่งศพของท่านก็ยังตั้งอยู่ ณ บ้านวังกะ อำเภอสังขละบุรี จังหวัดกาญจนบุรี

นี้คือมุมมองอีกมุมหนึ่งของบุคคล “ผู้เป็นตำนาน” มอญแห่งบ้านทุ่งก้างย่าง ที่ชื่อ อาจารย์ยัพ หรือ นายชัยยศ ปิ่นสุกาญจน์..